خلاقیت در روانشناسی محیط با هدف احیای ارزش‌های فردی

امروزه اصول ارزشی، از مؤلفه‌های مهم و اساسی محیط‌های انسان ساخت، به ویژه در فضا‌های شهری محسوب می‌شود. معماری یکی از هنر‌هایی است که هویت و ارزش‌های هر ملتی را یادآور می‌شود. خلاقیت و نوآوری در معماری می‌تواند، به وسیله ادراک بصری زیبایی‌شناسی از عناصر فیزیکی استفاده شده در طراحی نما و به منظور تمایز بین دو طرح مختلف ایجاد گردد.

پژوهشگران در مقاله‌ای با عنوان «خلاقیت در روانشناسی محیط با هدف احیای ارزش‌های فردی بر مبنای الگوی ارزشی شوارتز» به این موضوع پرداخته‌اند که فضا‌های معماری ایرانی، انسان محورند و اساس شکل‌گیری آنها نیاز‌های انسان که از مهمترین نیاز‌ها رسیدن به آرامش است. نادیده گرفتن این موضوع سبب ایجاد محیط‌های استرس‌زا و بستر بروز نابسامانی‌های اجتماعی و بیگانگی با خود شده است.

انسان که در محیط‌ها و فضا‌های انسجام یافته و همساز با وجود خویش قرار گیرد، احساس آرامش می‌یابد. مهندسان معمار که سازنده محیط فیزیکی هستند می‌توانند آثار مثبت و منفی ساخته‌های خود را بر استفاده‌کنندگان، احساس و تحلیل کنند و جنبه‌های کاربردی روانشناسی را بهتر و بیشتر در ساخته‌های خود در نظر بگیرند.

* روانشناسی محيط
آگاهی از دانش روانشناسی، ضرورتی انکارناپذیر در برنامه‌ریزی شهری است.
در این پژوهش آمده است که به عنوان شاخه‌ای از روانشناسی که معماران سهم عمد‌ه‌ای در ارائه و توسعه آن داشته‌اند، به مطالعه رفتار‌های انسان در رابطه با سکونتگاهش پرداخته شده است و به این مهم اشاره شده که انسان‌ها باید بتوانند در شهر‌ها هیجانات منفی خود را، به رفتار‌های خلاق و سازنده تبدیل نمایند و از دید آن‌ها آگاهی از دانش روانشناسی، ضرورتی انکارناپذیر در برنامه‌ریزی شهری است.

این پژوهش مطرح می‌کند که محققان با تکیه بر اهمیت آموزش روانشناسی محیط، در جستجوی دستیابی به یک چارچوب کلی برای آموزش مؤثر روانشناسی محیط به معماران بوده روش‌های جامع پژوهش در زمینه روانشناسی محیط را شامل پژوهش‌های پرسش نامه‌ای، تجربه‌های آزمایشگاهی، مطالعات شبیه‌سازی شده، مطالعات میدانی و نمونه‌های موردی می‌دانند.

* خلاقیت در معماری
به زعم این پژوهش خلاقیت را به طور خاص به عنوان جنبه‌ای از فرآیند طراحی معماری است و در سه بخش ایده پردازی طراح، درک بصری زیبایی‌شناسی بر روی عناصر فیزیکی استفاده شده و برای طراحی نما و انتخاب و کاربرد مصالح، طبقهب‌ندی می‌شود. خلاقیت در معماری در سایه توجه به فرهنگ و عواملی مانند الگو‌ها و سبک‌های زندگی مردم، امکان موفقیت پیدا می‌کند.

در این پژوهش آمده است که خلاقیت در معماری را مقوله‌ای میان‌رشته‌ای است و الگویی میان‌رشته‌ای را برای ارزیابی خلاقیت در آثار معماری تدوین می‌کنند. برای سنجش خلاقیت در معماری ابتدا باید نیاز‌ها و خواسته‌های انسان از یک بنای معماری با کاربری خاص مشخص شود، سپس میزان رضایت از پاسخ‌های آن بنا به نیازها، مورد سنجش قرار گیرد.
در ادامه این پژوهش نشان می‌دهد ارزش‌ها، محرک‌های مهم رفتار‌ها و نگرش‌ها هستند. اهمیت نسبی و رتبه‌بندی ارزش‌ها در افراد و گروه‌های مختلف متفاوت است. برای فهم ارتباط میان عناصر متشکله معماری ایرانی و ارزش‌ها، فرهنگ، نقش بارزی دارد.

به گفته این پژوهش در تعریفی که در سطح گسترده‌ای میان روانشناسان بین فرهنگی متداول شده، فرهنگ، بخش انسان ساخته‌ای از محیط است که از عناصر عینی (برای مثال اشیا، مسکن و معابر) و عناصر انتزاعی (همچون باورها، هنجار‌ها و ارزش‌ها) تشکیل شده و فرصتی را برای تحلیل ارزش‌ها جهت یافتن ویژگی‌های خاص هر فرهنگ ایجاد می‌کند.

* ارزش
این پژوهش مطرح می‌کند که مفهوم ارزش، ریشه در رفتار افراد دارد و می‌توان حضور آن را در ادبیات فلاسفه و مردم شناسان نیز دید. پایه و اساس ارزش، در امیال و نیاز‌های انسان و انعکاس آن در آداب و رسوم می‌باشد و ارزش‌های مختلف به عنوان ثابت در حوزه روانشناسی عمل می‌کنند.

به گفته این پژوهش طبق نظر شوارتز، ارزش‌ها بازنمایی شناختی از انگیزه‌ها هستند که برای بقای انسان ضروری بوده و بقای آن بر اساس میزان سازگاری یا تضاد بین اهدافی که ارزش‌ها بیان می‌کنند، ساختاری منسجم را تشکیل می‌دهند و انواع ارزشی طبق نظر شوارتزرا به دو بعد ارزش‌های جمع‌گرایانه و ارزش‌های فردگرایانه تقسیم کرد.

بر اساس نتایج این پژوهش، می‌توان راهکار‌هایی را با هدف تقویت کیفیت فضا‌ها ارائه داد. از جمله: استفاده از عناصر متشکله معماری ایرانی جهت احیای ارزش‌ها، تأکید بر مؤلفه‌های مکث و حرکت و قابلیت‌های آن در مسیر ورودی جهت توجه بر آداب ورود، حفظ و تقویت عناصر طبیعی و مصنوع در مسیر ورودی جهت کشش بصری منظر ورودی، توجه همزمان بر معماری ایرانی و ارزش‌های انسانی و نیز ایجاد ورودی مناسب به عنوان فضای رابط بیرون و درون.

همچنین در پایان این پژوهش پیشنهاد می‌شود با ایجاد تغییراتی در کالبد طراحی، بنا‌ها را با کاربری جدید سازگار نمود تا علاوه بر ارتقای کیفیت‌های بصری و فضایی و حفظ اصول گذشته معماری ایرانی، ارزش‌های فردی مخاطب را احیاء نمود.

این پژوهش به کوشش معصومه قناعتی (مهندس معماری دانشگاه آزاد اسلامی رشت)، فاطمه قناعتی (مهندس کامپیوتر دانشگاه آزاد اسلامی آستانه اشرفیه) و امیررضا کریمی آذر (دانشیار گروه معماری دانشکده معماری و هنر دانشگاه گیلان) انجام شده است.